Mamlakatimiz aholisini ertaki sabzavot mahsulotlariga bo‘lgan talabini to‘liq qondirish maqsadida, sovuqqa chidamli ekinlardan – sabzi, piyoz, osh lavlagi, ko‘katlar (kashnich, petrushka, seldrey, salat)ekinlarini to‘qsonbosti muddatida ekib, yetishtirish muhim ahamiyatga ega.
Zotan, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Xalqimiz salomatligini mustahkamlash, sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, biz uchun hayotiy muhim masaladir... Qishloq xo‘jaligidagi islohotlardan maqsad – iqtisodiy foyda ko‘rish bilan birga, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, xalq farovonligini oshirishdan iboratdir..”
Ertaki mahsulot yetishtirish va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun hozirdan harakat qilish, to‘qsonbosti ekinlarini o‘z vaqtida ekib, agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish muhim hisoblanadi.
Buning uchun kuzda asosiy ekinlardan bo‘shagan maydonlarni sifatli shudgorlab, sovuqqa chidamli ekinlarni ekish zarur. Chunki erta bahorda yog‘ingarchilik hisobiga yerning yetilishi, ayniqsa, o‘tloqi yerlarda qiyin bo‘lib, ertagi ekinlarni ekish muddatlari cho‘zilib ketadi.
Shuningdek, to‘qsonbosti usulida ekilgan sabzavot urug‘lari ko‘klamda yerdan juda barvaqt unib chiqib, tez rivojlanishi hisobiga hosil erta yetiladi.
Shu sababli, Qishloq xo‘jaligi vazirligi tomonidan yuqoridagi tadbirlarni amalga oshirish yuzasidan bir qator amaliy ishlar olib borilmoqda.
Jumladan, tahlillarga ko‘ra, hududiy hokimliklarning takliflariga asosan barcha toifa xo‘jaliklari tomonidan 2024 yil hosili uchun respublika bo‘yicha 529 ming ga (2022 yilga nisb. +323,1 ming ga ko‘p) shundan 386,5 ming ga (+316,5 ming ga) avgust-sentyabr oylarida piyoz va sarimsoqpiyoz hamda 142,5 ming ga noyabr-dekabr oylarida to‘qsonbosti usulida sabzavot ekinlari ekish belgilandi.
Jumladan, fermer xo‘jaliklarida 75,8 ming ga, aholi tomorqalarida 186,8 ming ga hamda dehqon xo‘jaliklarida 266,4 ming ga maydonda ekiladi.
Shundan, 195,7 ming ga piyoz, 66,8 ming ga sarimsoqpiyoz, 71,4 ming ga sabzi, 17 ming ga osh lavlagi, 117,7 ming ga ko‘katlar, 17,3 ming ga rediska, 43,1 ming ga karam ekinlarini yetishtirish belgilab olindi.
Yuqoridagi tadbirlar asosida, 2024 yil fevral, mart, aprel oylarida jami 10,8 mln tonna (2022 yilga nisbatan +5,8 mln tn ko‘p) ertaki qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishga erishish kutilmoqda.
Shundan, 5,3 mln tonna piyoz, 665,5 ming tonna sarimsoqpiyoz, 1,6 mln tonna sabzi, 332,8 ming tonna osh lavlagi, 1,6 mln tonna ko‘katlar, 272,7 ming tonna rediska,986 ming tn karam mahsulotlariga to‘g‘ri keladi.
Ushbu yetishtiriladigan oziq-ovqat mahsulotlarning 410ming tonnasi (82,3 mln dollar) eksportga, 777ming tonnasi shahar va tuman yarmarkalarga va 9,6mln tonnasi ichki iste’molga yo‘naltirilishi rejalashtirilgan.
Ma’lumki, to‘qsonbostiusulida ekin ekish orqali sovuqqa chidamli sabzavotlardan erta ko‘klamda arzon va mo‘l sabzavotlarni yetishtirish kundalik oziq-ovqat mahsulotlari tanqis "iliguzildi" paytida vitaminli mahsulotlar bilan ichki bozor ehtiyojini qoplaydi, eksport imkoniyatlarini kengaytirib dehqonlarni daromadli qiladi.
To‘qsonbosti usulining qator afzallik tomonlari bor. Xususan, yerlardan samarali foydalanish, mavsumda ikki va uch marta hosil olishga erishish hamda erta muddatlarda sabzavot mahsulotlarini yetishtirish imkonini beradi.
To‘qsonbosti usulida sabzavotlar qish oldidan ekilganda, urug‘lar past haroratdagi namlikda qo‘pchib bo‘kadi, yarovizatsiya davrini tabiiy sharoitida qishlab o‘taydi, nimjon urug‘lar o‘lib ketadi, haqiqiy baquvvat urug‘lar erta bahorda past haroratda maysalaydi.
Yana bir jihat, bahorda ob-havo o‘zgaruvchan bo‘lib, har doim ham ekish va urug‘larning unishi uchun qulay sharoit yaratilavermaydi.
Qish oldidan ekilgan ekinlar esa, ob-havoga qarab qulay unib chiqish davrini o‘zi aniqlaydi. Hatto, yerlarning loy sovuq bo‘lib qulay muddatning cho‘zilishi yoki qurg‘oqchil kelib tuproq namini qochishi ham bu ekinlarga ta’sir ko‘rsatmaydi.
To‘qsonbosti usulida ekilib mulchalangan sabzavot ekinlarining urug‘i qishki yog‘inlar ta’sirida asta-sekin bo‘rtib, erta ko‘klamda, havo haroratining past bo‘lishiga qaramay, urug‘lardan maysalar tez o‘sib chiqadi.
Natijada, ushbu maysalar bahorgi qisqa muddatli sovuqlarga bardoshli bo‘lishi bilan birga bahorda ekilganga nisbatan 10-15 kun erta pishadi va serhosil bo‘ladi.
Ayniqsa, bahor seryog‘in kelib, yerlar ishlov berishga yetilmay, ekish muddati cho‘zilib ketgan yillarida bu yanada ahamiyatli hisoblanadi. Har qanday holatda ham bahorda katta maydonlarga ekin ekish kerak bo‘lgan davrdagi eng qimmatli vaqtni tejaydi.
Bahorda piyozning bo‘yi 6-8 sm ga yetganda ya’ni ikkinchi marta bog‘lab chiqariladigan tovar holiga kelganda o‘toq va yagana qilinadi. Qator oralari 15-16 sm chuqurlikda ishlov beriladi.
Piyoz o‘simligi patak ildizli sabzavot bo‘lib, ildiz tizimi asosan tuproqning ustki qismida joylashadi. Shuning uchun, piyozning tuproqqa talabi yuqori bo‘lib, yerning ustki qismida asosiy oziqa elementlarni ko‘p bo‘lishini talab qiladi.
Piyoz havo namligi past bo‘lgan joylarda yaxshi o‘sadi, ammo tuproqning sernam bo‘lishini xohlaydi. Piyozning barg shapalog‘ini kichikligi va suvni tejab-tergab sarflashiga qaramasdan, uning ildizi yaxshi rivojlanmagan-ligidan tuproq namligiga talabchanligi nihoyatda katta.
To‘qsonbosti usulida ekilgan piyoz bahorda maysalari ko‘ringandan keyin sug‘oriladi. Birinchi suv odatda bahorgi yog‘in-sochin to‘xtagandan keyin beriladi.
Bahor seryog‘in kelgan yillarda bu muddat aprelning ikkinchi yarmiga, yog‘ingarchilik kam bo‘lgan yillarda esa aprelning boshlariga, ayrim hollarda esa hatto, mart oyining oxiriga to‘g‘ri keladi.
Piyozdan yuqori hosil olish uchun har gektar yerga yuqori unumdor maydonlarda sof holda 250 kg azot, 200 kg fosfor, 80 kg kaliy, o‘rtacha unumdor tuproqlarda 300 kg azot, 220 kg fosfor va 90 kg kaliy, past unumdor tuproqlarda 320 kg azot, 220 kg fosfor va 100 kg kaliy berilishi lozim.
Fosfor o‘g‘itni yillik miqdorini 70-75 foizini yerni ekishga tayyorlashda, qolgan qismi esa birinchi oziqlantirishda beriladi. Azot o‘g‘itini o‘suv davrida oziqlantirish paytida teng ikkiga bo‘lib beriladi.
Birinchi oziqlantirish piyoz yagana va o‘toq qilingandan so‘ng, ikkinchisi esa piyozboshi shakllana boshlaganda beriladi.
Piyozning bir yillik ikki pallali begona o‘tlarga qarshi Oksifluorfen- 24%, Goal 2 Ye em.k., 24%, Oksigard em.k. preparatlarini 0.5-1.0 l/ga me’yorda begona o‘tlar 2-4 barg davrida purkaladi.
Bir yillik boshoqli va ikki pallali begona o‘tlarga Pendimetalin 33% Stomp em.k., 33% Fist em.k. preparatlar 2,3-4,5l/ga me’yorda piyoz unib chiqqunigacha purkaladi.
Bir yillik va ko‘p yillik boshoqli begona o‘tlarga Setoksidim 20% Nabu em.k. 3.5 l/ga, Bromoksinil oktanoat 28% Nougrin em.k.-1.5-2.0 l/ga, Galoksifop –R-metil 10.4%, Galoksifop Super em.k., 10.4%, Zellek ekstra em.k., 10.4% yoki Ramon super em.k. – 1.0 l/ga me’yorda begona o‘tlarning bo‘yi 10-15 sm bo‘lganda purkaladi.
Kasalliklardan soxta un shudring, ildiz chirish, bo‘g‘in chirish kasalligiga qarshi 1% li bordo suyuqligi (mis sulfati bo‘yicha 60-80 kg/ga), 10% em.k. Topazni 0,125- 0,150 l yoki Kurzat n.kuk. R 2,0-2,5 kg me’yorda 600 litr suvga aralashtirib purkash tavsiya qilinadi.
Piyoz pashshasi, tamaki tripsi va boshqa zararkunandalarga qarshi gektariga DVA-tridan-10% em.k 0,4l, Talstardan-10% em.k 0,3-0,4 l, Konfidordan-20% em.k 0,25-0,3l hisobida sepiladi.
Bahorda sabzi urug‘lari unib chiqishi bilan darhol begona o‘tlardan
2 marta o‘toqva yagana qilinadi. Dastlabki o‘tash sabzi bitta chinbarg chiqarganda, keyingisi esa 3-4 barg chiqarganda o‘tkaziladi.
Sabzining bir yillik begona o‘tlariga qarshi, ekishdan oldin gektariga Gezagard-50 yoki Prometrin preparatini 2-3 kg me’yorda yoki begona o‘tlar urug‘i yerdan unib chiqqunigacha yoki begona o‘tlar 2-4 ta barg rivojlanish fazasidaFyuzilad Super 12,5% preparatini gektariga 1-2 kg hisobidan purkaladi.
Shuningdek, sabzi ikkinchi marta yagana qilinib, o‘tdan tozalangandan keyin qator oralari traktor kultivatorida yumshatiladi.
Sabzi yetishtirishda tuproqning to‘yingan dala nam sig‘imiga nisbatan sug‘orishdan oldingi tuproq namligi 70-75% bo‘lishi kerak.
Urug‘ unib chiqishiga qishda va bahorda yoqqan yog‘ingarchilik miqdori yetarli hisoblanadi. Ayrim, ya’ni ko‘klamda yog‘ingarchilik kam kelgan yillardagina urug‘ning unib chiqishini tezlashtirish maqsadida urug‘ suvi beriladi.
Sabzining gektaridan 30 tonnagacha hosil olish uchun yuqori unumdor maydonlarda sof holda 175 kg azot, 130 kg fosfor, 80 kg kaliy, o‘rtacha unumdor tuproqlarda 220 kg azot, 160 kg fosfor va 100 kg kaliy, past unumdor tuproqlarda 250 kg azot, 200 kg fosfor va 120 kg kaliy berilishi lozim.
Osh lavlagi urug‘i ekilgandan so‘ng maydon sug‘orilmaydi. Barcha agrotexnik tadbirlar bahorda boshlanadi.
Osh lavlagidan yuqori va sifatli ildizmevalar olish uchun kuzda yerni shudgorlashda 320 kg ammofos, 180 kg kaliy xlor o‘g‘iti solinadi. Bahorda o‘suv davrida azot o‘g‘iti ikkiga bo‘lib beriladi. Birinchi oziqlantirish o‘toq qilib o‘simlik siyraklashtirilgandan so‘ng 240 kg karbamid yoki 550 kg. sulfat ammoniy, ikkinchisi esa 3-4 chin barg paydo bo‘lganda yuqoridagi miqdorda solinadi.
Shira, lavlagi uzunburun zararkunandalarga qarshi kurashda 1 gektar ekin maydoniga preparatlardan 20% em.k “Konfidor” – 150-250 ml, 20% “Maspilan” – 150-250 ml, 57% “Fufanon” – 80-100 ml miqdorda 600 litr suvda aralashtirib purkash tavsiya qilinadi.
Ismaloq o‘simligi sovuqqa chidamli sabzavotlar qatoriga kirib,urug‘i 3°S haroratda ko‘karib chiqadi. Yosh o‘simliklari 6-8°S gacha sovuqqa bardosh beradi.
Haroratning yuqori bo‘lishi va havo namligini pasayib ketishi o‘simlikka salbiy ta’sir qiladi, barglari mayda bo‘lib qoladi. Ismaloq hosili nihollar paydo bo‘lgandan 25-40 kundan so‘ng yig‘ib olinadi.
Respublika hududlarning tuproq-iqlim sharoitini inobatga olgan holda ismaloqni to‘qsonbosti usulida: janubiy viloyatlarda 1-30 dekabrda, markaziy viloyatlarda 15 noyabr – 15 dekabr, shimoliy viloyatlarda 1 noyabr – 1 dekabr kunlari ekishni tavsiya qilinadi.
Ismaloq sabzavot seyalkalari bilan qo‘sh qatorlab, lentalar orasi 50-60 sm va qatorlar orasini 15-20 sm dan qilib, gektari 15-20 kg urug‘ni 2-3 sm chuqurlikka ekiladi.
Ismaloq urug‘i sepilgandan so‘ng maydon sug‘orilmaydi. Barcha agrotexnik tadbirlar bahorda boshlanadi.
O‘suv davrida parvarish qilish ishlari ekinni sug‘orish, qator oralarini yumshatish va begona o‘tlarni o‘tashdan iborat bo‘lib, oziq-ovqatga ishlatadigan ismaloq yagana qilinmaydi.
Ismaloq 5-6 ta barg chiqargandan boshlab kesilib yoki yulinib hosili bir necha marta yig‘ishtiriladi. Gulpoyalar chiqarganda hosili terilmaydi. Ismaloqning hosildorligi gektariga o‘rtacha 120-150 s/ga tashkil etadi.
Ko‘kligida ishlatiladigan ukrop urug‘i pollarga qalin qilib sepilib, gektariga 20-25 kg urug‘ sarflanadi.
Ukrop urug‘i sekin unib chiqadi. Ukrop o‘toq qilish, lentalar orasini yumshatish va bostirib sug‘orish yo‘li bilan parvarish qilinadi.
Ko‘kligida ishlatiladigan ukrop aprel oyidan boshlab, bo‘yi 10-15 sm ga yetganda o‘rib olinadi. Ukrop ko‘kligida ishlatish uchun ekilganda gektaridan 10-12 tonnagacha hosil olinadi.
To‘qsonbosti usulda ekilgan kashnichning o‘suv davri 40-50 kun bo‘lib, hosil pishish davri agarda plyonka bilan qoplangan bo‘lsa – mart oyida yoki ochiq maydonda yetishtirilgan bo‘lsa – aprel oyiga to‘g‘ri keladi.
Respublika hududlarning tuproq-iqlim sharoitini inobatga olgan holdakashnichni to‘qsonbosti usulida: janubiy viloyatlarda 1-30 dekabrda, markaziy viloyatlarda 15 noyabr – 15 dekabr, shimoliy viloyatlarda 1 noyabr – 1 dekabr kunlari ekishni tavsiya qilinadi.
Pol qilib sepilganda gektariga 8-10 kg urug‘ sarflanadi. Urug‘ ekilgandan so‘ng, ustidan mayda chirigan go‘ng sepiladi.
Asosiy parvarishi 1-2 marta o‘tash, qalin yerlarini bir oz yaganalash va vaqtida sug‘orishdan iborat. Yaxshi parvarishlanganda gektaridan 12-15 tonnagacha hosil olish mumkin.
Petrushkaning “Nilufar”, “Saxarnaya” va “Novas” navlari rayonlashgan bo‘lib, u sovuqqa chidamli ikki yillik o‘tchil o‘simlik hisoblanadi.
Uning urug‘ini o‘sishi uchun 5-6°S, ko‘karib hosil yaratishi uchun 15-16°S harorat kerak. Petrushka o‘suv boshida sekin o‘sadi, keyin tez rivojlanadi. Petrushka yer tanlamaydi.
To‘qsonbosti usulda ekilgan kashnichning o‘suv davri 55-60 kun bo‘lib, hosil pishish davri agarda plyonka bilan qoplangan bo‘lsa – mart oyida yoki ochiq maydonda yetishtirilgan bo‘lsa – aprel oyiga to‘g‘ri keladi.
Respublika hududlarning tuproq-iqlim sharoitini inobatga olgan holda petrushkani to‘qsonbosti usulida: janubiy viloyatlarda 1-30 dekabrda, markaziy viloyatlarda 15 noyabr – 15 dekabr, shimoliy viloyatlarda 1 noyabr– 1 dekabr kunlari ekish tavsiya qilinadi.
Pol qilib sepilganda gektariga 3-4 kg urug‘ sarflanadi. Urug‘ ekilgandan so‘ng, ustidan mayda chirigan go‘ng sepiladi.
Asosiy parvarishi 1-2 marta o‘tash, qalin yerlarini bir oz yaganalash va vaqtida sug‘orishdan iborat.
Otquloqni yetishtirishda fosforli o‘g‘itni yillik miqdorini 75%, kaliyni hammasi yerlarni asosiy ishlov davrida, qolgan 25% fosforni yerni boronalab egat olishda berish tavsiya etiladi.
Yaxshi parvarishlanganda gektaridan 10-12 tonnagacha hosil olish mumkin.
Ko‘kat sabzavotlarga ekishdan oldin yerni ekishga tayyorlash bilan birga 100 kg/ga me’yorda ammofos, 100 kg/ga me’yorda kaliy xlor o‘g‘iti, amal davrida birinchi oziqlantirish o‘toq va yaganalashdan so‘ng 200 kg/ga ammiakli selitra, 70-80 kg/ga ammofos, ikkinchi oziqlantirish 2-3 ta chin barg paydo bo‘lganda 200 kg/ga ammiakli selitra qo‘llab o‘tkaziladi. O‘g‘itlar o‘g‘itlagich moslamalar bilan qator oralariga o‘simlikka yaqinroq qilib beriladi.
Ushbu tadbirlarning barchasi aholini ertagi sabzavot mahsulotlari bilan kafolatli ta’minlashga, ichki bozorlarda narx-navo barqarorligini saqlash va eksport hajmlarini oshirishga qaratilgan.
Shuhrat TEShAEV, Qishloq xo‘jaligida bilim va
innovatsilar milliy markazi
bosh direktorining birinchi o‘rinbosari - ijrochi direktor.
Rustam NIZOMOV
Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy-tadqiqot instituti direktori.